Een bijdrage van René van der Schans, gepubliceerd in Ons Rotterdam:

www.onsrotterdam.nl

Jaargang 31, (4), 2009
We bedanken René van der Schans voor de toestemming om zijn artikel op onze website te mogen publiceren. Een aanwinst voor al onze lezers!

---

Op 29 september 1877 of kort daarna kwam op het stadhuis van Rotterdam de volgende brief binnen:

Aan Burgemeester en Wethouders van Rotterdam Rotterdam, 29 Sept. 1877

Geven met verschuldigde eerbied te kennen Martinus Hakkert en Jan Christiaan van Wyk, handelende onder de firma M. Hakkert Comp. gevestigd aan de Kruiskade alhier.
Dat zy hebben aangekocht de huizen aan de Korte Hoogstraat No. 13 en 11 met de daarby behoorenden stal, tuin, erven en opengrond uitkomende aan de Coolvest en Boymansstraat.
Dat zy op dit terrein wenschen te maken een passage (straat met glas overdekt) verbindende de Hoogstraat met de Coolvest en onder de passage en aangrensende winkels een markt ten dienste van Bloemen, groenten en dergelyke zaken. Welke markt een oppervlakte zal verkrygen van 1200 M2 met ingangen aan de Coolvest en Boymansstraat, alles volgens het schetsplan, UEdelachtbaren hierby aangeboden.
Naar der adressanten bescheiden meening zal hun plan aan deze gedeelten der stad veel verfraaying aanbrengen en een tegenwoordig algemeen gewilde zaak daarstellen, en vooral de niet in zeer nette staat verkeerende Coolvest veel verbeteren. […]
In het algemeen is het de bedoeling van adressanten een passage daartestellen die Rotterdam tot sieraad zal verstrekken. Zy hoopen dus dat UEdelachtbaren zullen mede werken tot een goede uitvoering van hun plan en die verbeteringen en verfraayingen enz. in de gemeente werken zullen doen aanbrengen die blyken noodig te zyn.

't Welk doende,
M. Hakkert Comp., J.C. van Wijk

Ruim twee jaar later, op 15 oktober 1879, werd de Rotterdamse Passage, de eerste van Nederland, door de burgemeester geopend. Het bouwproces verliep natuurlijk niet zonder slag of stoot. Daar waren de initiatiefnemers wel zelf een beetje schuld aan, want ze repten in hun brief over een met glas overdekte straat. De hoofdinspecteur voor het bouwen keurde het plan daarom in eerste instantie af: deze straat voldeed niet aan de voorschriften voor de minimale breedte (10 meter) en de toetreding van licht en lucht! Geschrokken van zoveel tegenstand haastten Hakkert en Van Wijk zich om uit te leggen

Dat hun plan volstrekt niet ten doel heeft twee rijen woon- en winkelhuizen met de voorgevels tegenover elkander te bouwen, maar beoogt het stichten van één groot gebouw, waarvan de ééne gevel aan de Korte Hoogstraat, de andere aan de Coolvest wordt geplaatst.

De volgende dag al (dat waren nog eens tijden!) verkregen ze hun vergunning. Maar met de hoofdinspecteur voor het bouwen kwam het niet meer goed, getuige een brief van 25 maart 1878 waarin de bouwers op nogal botte wijze hun beklag doen. De aangevallen onkreukbare ambtenaar verdedigde zich gelukkig met verve.

De Passage werd bij het bombardement van 1940, met de omringende bebouwing, van de kaart geveegd. Hij leeft voort in talrijke foto's, met name van de gevel aan de Coolsingelzijde (wat oorspronkelijk de achteringang was!). Op die plek kwamen noodwinkeltjes, waarlangs in de week dat de auteur van dit stuk geboren werd Duitse troepen zich (helaas maar voor even) schielijk terugtrokken. Die winkeltjes verdwenen bij de nieuwbouw van C&A in 1950, inmiddels ook al weer vervangen, nu gelukkig vreedzaam.

WAAR LAG DE PASSAGE PRECIES?

Plaatsbepaling Passage van Rotterdam

Links huidige Coolsingel

Bovenaan de huidige Koopgoot
De Passage liep van de Korte Hoogstraat naar de Coolvest, later de Coolsingel. Ik heb hem, op zo'n 1 à 2 meter nauwkeurig, ingetekend op een luchtfoto uit 2002. Hij begint in de winkel net ten zuiden van de HEMA, waar tot voor kort een dumpshop in was gevestigd en in het begin (1954) Maison van den Brink, voor betere dameshoeden. Hij kruist dan een stukje van de HEMA, vervolgens ZARA en de nieuwe Passage, en eindigt tenslotte midden in C&A, recht achter de ingang aan de Coolsingelzijde. Met wat extra aankopen had men de Passage in 1995 op dezelfde plek kunnen herbouwen, en dat had zelfs gekund met het voormalige kasteel Bulgersteyn, dat op 1 december 2006 precies 650 jaar geleden in de oudst bekende akte werd genoemd. Maar nee, er is niets van te vinden, zelfs geen herinneringsplaquette. Echt Rotterdams!

WAAROM STOND HIJ OP DIE PLEK?

De bouwers hadden het goed uitgekiend: hun Passage stond precies in de looproute tussen Hoogstraat en Binnenweg. De Hoogstraat was toen de winkelstraat van Rotterdam, en de nieuwe brug naar de Binnenweg aan de overzijde van de gracht zorgde voor de verbinding met het snel uitdijende westen van de stad. Het ziekenhuis was ongetwijfeld ook een belangrijke publiekstrekker. Maar bij de bouw van de Passage was het gebied aan de zijde van de Coolvest nog weinig aantrekkelijk.

Voor de vorstelijke poort werden schepen gelost en vond de Scheveningsche Vischmarkt plaats, wat voor veel overlast (en briefwisseling met de gemeente) zorgde. Aan de noordkant lagen nog onbebouwde tuinen, met onder meer een bedeellokaal van Maria Catharina van Dooren's Vrouwengesticht van Weldadigheid en opslag van bouwmaterialen op de plek waar vanaf 1882 het deftige Erasmiaans Gymnasium zou verrijzen. Het doodlopend steegje aan de zuidzijde vroeg ook om problemen:

In de gang Passage Coolsingel ligt een verzamelplaats van vuil. Deze gang wordt den laatsten tijd niet meer door de zorg der Gemeente gereinigd. Kan tengevolge van de stank de ramen niet meer openen.

Dat was in 1927.

De locatie was dus wel in orde, maar er moest ook een geschikt bouwterrein zijn. De Passage kwam te staan op de plek van een fraai herenhuis aan de Korte Hoogstraat, waarschijnlijk uit de zelfde tijd (en van dezelfde bouwmeester?) als het Schielandshuis (1662), met daarachter een grote tuin tot aan de Coolvest. Dit grote perceel was in hoofdzaak ontstaan doordat de stad op 5 mei 1636 een stuk van de voormalige Hof van Bulgersteyn verkocht aan de vader van Daniel van Hogendorp, de latere dijkgraaf van Schieland en opdrachtgever tot de bouw van het Schielandshuis. Na bewoond geweest te zijn door een groot aantal vooraanstaande Rotterdammers werd het in 1878 (of 1877?) gekocht door een Amsterdamse investeerder, F.A. Vriese. Wat precies zijn rol was in de onderneming is helaas niet meer te achterhalen, misschien lag het initiatief tot de bouw toch wel bij de ambitieuze jonge architect Jan Christiaan van Wijk. Pas na een paar jaar, in 1883, werd het bouwwerk en de verhuur ondergebracht in een NV Passage-Maatschappij. Deze zou tot 1948 blijven bestaan.

HOE ZAT DE PASSAGE IN ELKAAR?

Het gebouw is helaas verdwenen, maar er zijn nog veel foto's van (jammer genoeg weinig van de winkels zelf). Bijzonder waardevol zijn de oorspronkelijke bouwtekeningen, zestien stuks op linnen, schaal 1:100 en 1:50. Het Gemeentearchief heeft die speciaal voor mijn onderzoekingen gefotografeerd en gescand, zodat hier een kleine selectie uit de verzameling kan worden getoond, steeds met de latere Coolsingel aan de linkerzijde.

Aan de oostzijde, bij de Korte Hoogstraat, bevond zich het Grand Hôtel du Passage, dat overigens een paar jaar na de opening sloot en daarna onder meer huisvesting bood aan wijlen de Rotterdamse Kunstkring.

Beneden, aan de noordkant, was een restaurant en aan de zuidzijde ruimte voor een wel zeer ondiepe winkel (het perceel ten zuiden ervan kon helaas niet verworven worden).

Meer naar het westen toe werd de Passage breder en konden de winkels wat meer normale afmetingen krijgen. Erboven waren woningen voor de winkeliers, plus nog twee woonlagen voor de verhuur.

Aan de zijde van de Coolvest (later de Coolsingel) stond de westflank van het bouwwerk. Daarin waren twee trappen met een bordes ertussen, waarlangs je kon afdalen naar de straat, die hier 2,86 m lager lag dan de Korte Hoogstraat (die toen nog hoogwaterkerende dijk was!). Het hoogteverschil werd ook benut voor een aparte benedenpassage, waarin oorspronkelijk een overdekte markt (ongetwijfeld voor het wat minder deftige publiek) en een bierkelder met aquarium te vinden waren. Deze benedenruimte werd verlicht via een vloer van glazen tegels, waarvan er misschien nu nog enkele in Rotterdam rondzwerven. De benedenpassage liep echter niet en werd later bergruimte.

Wel was er aan de Coolsingelzijde een luxueuze badinrichting, met o.a. stoom-, elektrische en regenbaden. Deze bleef er tot het laatst. Bouwtechnisch zat de Passage zeer modern in elkaar, met onder meer een uitgebreid ventilatie- en koelsysteem. In het gebouw vond ook een van de eerste toepassingen van bimsbeton ("Schwemmstein", een licht vulkanisch materiaal) voor de binnenmuren plaats.

Al na een paar jaar, in 1881, werden er proeven gedaan met elektrische verlichting, en in 1883 kwam zelfs via Neerlands eerste elektriciteitskabel door de openbare straat de stroom vanuit een 160 meter zuidelijker gelegen ook door architect Van Wijk gebouwde centrale (de bouwtekening is er nog van, maar het door de gemeente verlangde kaartje van het kabeltracé is waarschijnlijk nooit gemaakt). De centrale ging echter al na een jaar dicht wegens gebrek aan verdere klandizie. Zelfs in Rotterdam kun je je tijd vooruit zijn.

WAT ZAT ER IN DE PASSAGE?

Naast een hotel, café aan de Vest, een badhuis en een restaurant aan de noordzijde (en op 't laatst nog een aan de zuidzijde: Popularis) bevatte de Passage winkels en woningen. Namen en adressen zijn te achterhalen via de adresboeken. Ik heb ze geïnventariseerd voor 1880, 1882, 1909, 1934/1935 en 1939, maar de ruimte ontbreekt hier om dat allemaal netjes weer te geven.

Het Rotterdamsch Nieuwsblad van 16 oktober 1879 geeft de volgende opsomming:

• 1. Van Es, stempels
• 2. Weinthal, sigaren
• 3. J.A. van der Kolk
• 4. Maurice Leon en Comp., Londen, graveur
• 5. A. De Vries, heerenartikelen
• 6. Boldoot, eau de cologne
• 7. J.C. Coucke, heerenartikelen
• 8. M. Winkel, confisseur
• 9. Post, coiffeur
• 10. en 11. Tibergien en Tripels, bazar
• 12. Franken, schoenmaker
• 13. Gillaars, boekverkooper
• 14. Haagen, dameshoeden
• 15. J. de Vries en Co., guldensbazar
• 16. Witsenburg, visch
• 17. Weeteling, lakwerker
• 18. Onverhuurd
• 19. Smidt, sigaren
• 20. Vruchtman, comestibelen
• 21. Martinot, parapluies
• 22. Van Wijk en Co., speelgoed
• 23. Snijders, bloemen
• 24. Weyll, graveur
• 25. Driessen, chocolade
• 26. Au St. Crispin, schoenwinkel.

"EEN SCHAAMTELOZE VERTONING"

Getuige een reisverslag van de Portugese schrijver Ramalho Ortigão ("A Holanda") kon het er rond 1883 nogal ruig aan toe gaan:

Groepen meisjes, zo tussen vijftien en vijfentwintig jaar, dienstmeisjes, naaistertjes, winkelmeisjes, lopen er gearmd, en met de neus in de lucht; zij kijken vrolijk en brutaal uit haar ogen, praten en lachen luidkeels en dagen de mannen uit tot een soort carnavalsvermaak: zij steken de tong tegen ze uit, maken lange neuzen, trekken ze aan de panden van hun jas of de punten van hun snor, kriebelen ze op hun hoed, geven hun een knip voor de neus, lopen weg met hun wandelstokken en smijten ze met proppen papier. Mannen van alle standen en leeftijden - want die brutale meiden maken geen onderscheid en niemand is veilig voor haar uitdagingen - dienen haar van repliek en wreken zich door haar bruutweg om het middel te grijpen, ze achterna te lopen en beet te pakken in wilde ren, tot haar kousebanden op de grond rollen en de veters van haar korsetten in stukken vliegen.
Nooit in mijn leven heb ik zo een schaamteloze vertoning gezien. Mijn Latijnse fijngevoeligheid wordt gekwetst door de zedeloosheid van het Hollandse volk.
Ik voel mij persoonlijk gekrenkt.

HET EINDE VAN DE PASSAGE

Of het er in 1940 nog zo'n wilde bedoening was betwijfel ik (er waren toen veel andere bronnen van vermaak bijgekomen), maar de oorlog maakte bruut een eind aan deze voorloper van Koopgoot en Mall. Toen de branden waren uitgewoed was er van de Passage en omgeving weinig meer over. Op een panoramafoto vanaf het HBU-gebouw (ofwel het Erasmushuis, zo heet het officieel) zien we in het midden de resten van de kelderruimte. Rond de grote boom links erachter liepen tot 1936 de leerlingen van het Gymnasium in de pauze een rondje, en nu liggen daar de speelse fonteinen van de Koopgoot.

Er zijn in en na de oorlog nog plannen gemaakt voor een nieuwe Passage, maar uiteindelijk kwam het Beursplein, en later de Beurstraverse, daarvoor in de plaats.

De Passagemaatschappij werd op 27 december 1948 opgeheven.

Wanneer je een goede indruk wil hebben hoe de Passage er uit zag moet je naar Den Haag, waar in 1885 een twee maal zo grote Passage werd geopend van de hand van dezelfde architect. Deze Passage, in de zestiger jaren gemoderniseerd, is nu weer zo veel mogelijk teruggebracht in de oorspronkelijke toestand, dus met veel ornament en klatergoud. Wanneer Rotterdam niet was gebombardeerd had de Passage er misschien nog gestaan, maar wel in een totaal veranderde omgeving. Er was bijvoorbeeld al hoogbouw gepland op de plek van het oude, in 1940 leegstaande gymnasium.

Maar er is toch nog iets van Passage-architect Van Wijk gespaard gebleven, namelijk het Koningin Emmaplein, het zogenaamde Rijkeluishofje aan de Westzeedijk. Dat toont die onbekommerde luister van het negentiende-eeuwse Rotterdam. En we zouden natuurlijk op basis van de bouwtekeningen de Passage in digitaal 3D kunnen nabouwen, om daar met de computer in rond te neuzen. Maar daar heb je wel een gulle sponsor voor nodig. Vergeet het dus maar.

BRONNEN

• Jan-Hein Furnée: "Passage-manie" 1879-1895. Groningen 1997
  
  
• René van der Schans: "400 jaar buren rond het Schielandshuis". Rotterdam, 2007

---

Op deze site vonden we nog verschillende prenten van de Passage van Rotterdam:

In 1879 werd deze Passage geopend en met het Witte Huis paradepaardje der trotse Rotterdammers.
Ze was honderd meter lang en in het midden acht meter breed, aan de in-en uitgangen zes meter, 's Avonds werd de rij van dertig winkels door duizend gasvlammen verlicht, een verlichting, die door de glazen koepel weer duizendvoudig weerspiegeld werd.

Er was een hotel in, doch dit floreerde niet en dertig jaar lang heeft een fontein in het midden hardnekkig geweigerd, water te geven.

Behalve de Badinrichting zou onder de Passage nog het een en ander geëxploiteerd worden. Maar er is van een onderaards bedrijf nooit iets terecht gekomen. De Passage is nimmer geworden, wat de ondernemers er van gedroomd hadden. Ze bleef echter tot het einde toe een attractie van Rotterdam.

En het was toch altijd een emotie, van de hoge trap naar de Coolsingel af te dalen, met het gezicht op het Calandmonument en het imposante Grote Ziekenhuis, dat zo stijlvol en blank uit een statige bomenrij oprees.

Nou we worden nieuwsgierig, op de volgende foto kunnen we de Rotterdamsche Passage bewonderen in de tijd dat de Coolsingel nog niet gedempt was, wat een prachtig gebouw, je krijgt toch tranen in de ogen dat dit er niet meer is.....evenals de 100m naar links staande Molen de Hoop

De logistiek ging allemaal nog via het water.....

Tijdens en na WOI werd het water gedempt, de Coolsingel kreeg een verkeersfunktie toebedacht.

De Duitse taal op die zonweringen was toen blijkbaar nog niet zoo beladen, misschien was het Duits toen wel net zoo iets als nu het Engels ?

Op deze foto is de Binnenwegschebrug al lang verdwenen, want het water is gedempt. We staan hier op de hoek waar later de (oude) Bijenkorf gebouwd zou worden, klik maar eens op deze link.

Onder Doos 11 weer de Passage met links ernaast het Erasmiaans Gymnasium.

De tram rechtsaf gaat in de richting van de Karrensteeg.

Misschien heb je al een standbeeld ontdekt voor het Passage gebouw, daar moet Alie ergens zijn, want daar waren de openbare toiletten uit dit verhaal.

Beetje moeilijk te ontdekken, nou dan zoomen we toch wat in :

Kijk, men is ook al begonnen met de bouw van het nieuwe Beursbebouw, over de oude Beurs kun je in dit verhaal iets lezen trouwens.

De trap naar het benedendekse toilet ligt net tussen het monument en een boom rechts, maar we komen er nog op terug, want we zoomen nog verder in op het monument en de Coolsingel ingang van de Passage.

Laten we eerst maar eens naar binnen gaan, oh wat mooi..... enne helemaal geen Kruidvatten zo te zien....

Nou ja, een beetje reclame mocht later dus wel, want in de crisistijd werd er hier niet veel verkocht, veel kijkers waarschijnlijk, maar weinig kopers...

Wil je meer weten over het winkelen in vooroorlogs Rotterdam, inklusief advertenties, klik dan maar vlug op deze link, maar niet te lang, want onze gids gaat gewoon verder !

Nou over een half uurtje zien we elkaar wel weer bij Heck, geniet maar even van deze foto's, genoeg te zien toch....

Wat gezellig, bij Heck (links op de bovenstaande foto) spelen net de Geroday's, nou dat klinkt niet slecht !

Na een welverdiende pauze wandelen we verder en heel langzaam naderen we het einde van de honderd meter lange Passage :

Maar voor dat we dit gaan doen, laten we nog even deze foto zien van een winkel uit de Passage die we kregen van de Fam van Halderen, die hadden in de Passage een hoedenwinkel onder de naam

DE GEBROEDERS VAN HALDEREN




Op de winkelruit stond Aux Trois François

En nu helaas toch echt naar het einde van de Passage:

---

Op zoek naar meer achtergrond informatie op onze site?

Klik hier als je wilt zoeken via Aad's Freefind Search Engine, vul in het venster jouw woord in, bijvoorbeeld Passage en klik op ENTER

wat zijn we trots op ons familiewapen ...., beetje jaloers zeker ....