Het voelen van de pols en het schouwen van de urine waren in genoemde eeuwen de methoden om tot de diagnose te geraken, het systematische lichamelijke onderzoek werd toen nog niet uitgevoerd. Zulk een onderzoek leek destijds weinig zin te hebben. De oorzaak van inwendige ziekten werd namelijk gezocht in een wanverhouding tussen de vier lichaamssappen - bloed, slijm, gele gal, zwarte gal - wier eigenschappen tezamen met die der "levensgeesten" van verschillende aard, de levensprocessen in het lichaam naar men meende bepalen en regelen.
Slechts zeer geleidelijk zijn na de ontdekking van de bloedsomloop door de Engelsman William Harvey in 1628, de aloude humoraal-pathologische voorstellingen, die nog uit voorchristelijke tijden stamden, vervangen door meer moderne inzichten op het gebied van de natuur- en de scheikunde. Voor de arts, wiens geneeskundig denken door de leer der lichaamssappen werd beheerst, was het van principaal belang vast te stellen welk van de vier vochten in het onderhavige ziektegeval nu juist te kort schiet dan wel al te zeer overheersend is, hierbij leek inspektie van de uitscheidingsprodukten, vooral van de urine, meer informatie te kunnen bieden dan het bekloppen, betasten of beluisteren van de patiënt.
Het "piskijken", met een deftig woord "uroskopie" genaamd, is in de middeleeuwen en nog lang daarna voor de geneeskundige praktijk van de allergrootste betekenis geweest. Eeuwenlang is het urineglas welhaast het symbool der geneeskunst geweest. Het heffen van het urinaal is tot een typisch medisch gebaar geworden en aan de pisbokaal in de hand herkent men de geneesheer op afbeeldingen uit de middeleeuwen en uit latere tijd.
Menigmaal wordt in de oude literatuur van de piskijkerij melding gemaakt, bijvoorbeeld in het bekende dierenepos van Reinaert de Vos. De vader van Reinaert wordt door de sluwe hoofdpersoon afgeschilderd als een kundig arts uit de school van Montpellier
- ende alle die teiken van urinen
kende hi so wel als sijn hant
Lieve heer coninc, sprac mijn vader,
hier is een glas maect u urine
ic sal u dan segghen u pine,
also saen als icse aensie mit oghen,
ende hoe men u sel helpen moqhen
De theoretische overwegingen die aan dit onderzoek ten grondslag lagen, waren deze, dat de urine het eindprodukt is van verscheidene "kokingen" -coctiones - waarvan de laatste plaats vond in de lever, die als het belangrijkste orgaan van het lichaam gold. De nieren werden alleen maar als urine-filters beschouwd.
Voor de digestie in de lever is warmte nodig, deze wordt onder normale omstandigheden geleverd door de "ingeboren warmte", die naar men dacht in het hart zou zetelen.
Wanneer ten gevolge van ziekte de lichaamstemperatuur toeneemt, zal de digestie in de lever intensiever verlopen, wat leiden zal tot een verandering van de kleur der geproduceerde urine.
Het urinaal, destijds "matula" genaamd, bezat een typische vorm die eeuwenlang niet is gewijzigd, het heet dat die is geïnspireerd op de vorm van de waterblaas.
Om de urine zonder morsen naar de dokter te brengen, werd de matula in een al even karakteristiek, cilindervormig mandje vervoerd, zulk een mandje kan men op vele schilderijen en gravures uit de zeventiende en achttiende eeuw aantreffen.
De uroskopie is een pseudo-wetenschap geweest, een leerstelsel opgebouwd op verkeerde vooronderstellingen. Het heeft haar dan ook niet aan kritiek ontbroken, onder meer van de zijde van de Nederlandse arts Pieter van Foreest in de zestiende eeuw. Niettemin blijkt uit een opmerking in Tissots en Bickers Raadgeeving voor de Gezondheid van den gemeenen Man, een boekje dat in 1772 is verschenen, dat de uroskopie tegen het einde van de achttiende eeuw hier en daar nog steeds werd toegepast, zelfs wel door artsen.
Langzamerhand is de piskijkerij geheel overgegaan in de handen van kwakzalvers die zich, naar het schijnt, tot op de dag van vandaag nog wel ervan bedienen. Veel van wat thans tot volksgeneeskunst of kwakzalverij wordt gerekend, heeft vroeger dus deel uitgemaakt van de officiële geneeskunde.
Naar aanleiding van dit verhaal over uroskopie of om het gewoon piskijken te noemen, wil ik je het een en ander vertellen. Mijn vader en zijn zwager wilde er ook wel eens heen. Er was er een in Rotterdam Bijsterveld genaamd. Daar wilde ze eens een grap mee uithalen. Het waren toen nog opgeschoten jongens zoals men dat toen zei, en jawel, ze gingen met een fles paardenpis naar die goede man. Ze wilde wel eens weten of hij dit doorhad. Zie je het al voor je? Twee blagen met uitgestreken gezichten die dachten iets te mankeren en of de dokter er geen middeltje voor had. Bijsterveld keek eens ernstig naar de inhoud van de fles en zei toen heel kalm, ik zou dat beestje maar een beetje haver meer geven, dan komt het wel weer in orde. Wat zullen ze sip gekeken hebben. Dit heeft mijn vader me verteld toen ikzelf een jaar of tien was.
Ada.
Meer over Bijsterveld kun je vinden in dit verhaal.
We kregen ook de volgende reaktie:
Zo leuk om dit verhaal over mijn overgrootvader te lezen.
Mijn bedrijf KVS heb ik nog aan hem te danken.
Mijn Opa is ingekocht in KVS door zijn vader.
Pieter van Bijsterveld
